Δύση Ηλίου, του Λάζλο Νέμες

"Ο Διγενής ψυχομαχεί κ' η Γη το'νε τρομάσει"
(Από το Έπος του Διγενή)


Έχοντας βαθιά μέσα μας την πεποίθηση πως δεν θα είμαστε εδώ για πολύ, όλοι (και ας μην το παραδεχόμαστε) χρησιμοποιούμε διαφόρων ειδών shortcuts για να κερδίσουμε χρόνο. Σε κάθε κοινωνικό και προσωπικό πεδίο που κινούμαστε, προσπαθούμε να βρούμε τους ανθρώπους και τις καταστάσεις που μας ταιριάζουν, ώστε να κινηθούμε κυρίως μέσα και κοντά τους. Δεν διαθέτω τα εκφραστικά μέσα, ούτε και το χρόνο (...) για να αναπτύξω αυτή τη σχέση αιτίου και δράσης. Πολλές φορές το καλούμε απλά χημεία με ανθρώπους, άλλες προσωπικό γούστο και αισθητικές επιλογές, συχνά (αν και δεν είναι στη μόδα τώρα) ταξικές επιλογές. Όπως και να έχει διαλέγουμε που και πως θα κινηθούμε με βάση συχνότατα υπόρρητες αναγκαιότητες και, κυρίως, συμφωνίες.

Η οπτική του Λάζλο Νέμες, έτσι όπως αυτή εκφράζεται στις δύο ταινίες μεγάλου μήκους που μας έχει παραδώσει, θα μπορούσε να είναι η δική μου με τεράστιο βαθμό ταύτισης. Με βάση και τα λίγα παραπάνω, δεν θα είμαι απόλυτα σίγουρος ποια ακριβώς θα μπορούσε να είναι αυτή η ταύτιση. Ξέρω μόνο πως υπάρχει στο μέγιστο βαθμό. Η προηγούμενη ταινία του, το ντεμπούτο του Ο Γιος Του Σαούλ (δες εδώ τι έγραφα τότε) ήταν ένα συγκλονιστικό αριστούργημα. Ο Νέμες ρίσκαρε να ασχοληθεί με ένα πολύ δύσκολο μεν, πολυφορεμένο δε θέμα και δημιούργησε την καλύτερη , μαζί με το Gravity του Αλφόνσο Κουαρόν, ταινία για τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα.

Η βία είναι πανταχού παρούσα και στη Δύση Ηλίου. Άλλη μια έντονη παρουσία και στις δύο ταινίες του είναι αυτή της ιστορίας και του τρόπου που τα δεδομένα της επηρεάζουν, στην ουσία καθορίζουν, τις ζωές μας. Ο Νέμες μοιάζει να έχει βιωμένη μέσα του μια αίσθηση που φροντίζω συνεχώς να υπενθυμίζω στον εαυτό μου: είμαστε πάρα πολύ μικροί και ασήμαντοι. Έχοντας ως ικανό δείγμα τις δύο αυτές ταινίες, ο Νέμες είναι ήδη ένας σπουδαίος δημιουργός. Στο Δύση Ηλίου μας πείθει πως πιστεύει πολύ στον εαυτό του. Η κάμερα του ταυτίζεται με την πρωταγωνίστρια, την εξαιρετική Γιούλι Γιάκαμπ, σε βαθμό εξουθενωτικό και για το θεατή αλλά, υποθέτω, και για τους δημιουργούς. Δεν σταματά, όμως, εκεί. Η κάμερα του μοιάζει να μπαστακώνεται στην πρωταγωνίστρια, να γίνεται ένα με αυτήν, εξάρτημα του σώματος της. Ο Νέμες, μέσω των πλάνων του, συμπράττει με τη Γιάκομπ, παίζει και αυτός μαζί της. Όπως και στον Σαούλ, είναι από αυτές τις σινεφίλ στιγμές όπου το πάθος και η αυτενέργεια του σκηνοθέτη ξεπερνούν κατά πολύ αυτά που περιμένει ο θεατής. Και οι δύο ταινίες του Νέμες είναι προσωπικές εικονοποιήσεις μιας παθιασμένης έκφρασης, που σε οδηγούν, σε αναγκάζουν, να μην μπορείς να αμφισβητήσεις οποιαδήποτε επιλογή του σκηνοθέτη. Τολμώ να πω ότι η προσωπικότητα των δύο ταινιών του μου θυμίζει έντονα το προσωπικά καθηλωτικό όραμα του Σκορσέζε στο Οργισμένο Είδωλο. Βέβαια εκεί υπάρχει και η ερμηνεία του Ντε Νίρο η οποία λειτουργεί διασπαστικά στο τι κάνει ακριβώς ο σκηνοθέτης, αλλά αυτό είναι μια άλλη συζήτηση...

Μιλώντας για τη βία. Ο τρόπος ή μάλλον οι τρόποι που ο Νέμες την εικονογραφεί σε καθηλώνουν. Χρησιμοποιώντας εικόνα, ήχο και υπονοώντας πολλά που τα ακούς αλλά δεν τα βλέπεις, ο σινέ κόσμος του Νέμες είναι ταυτόχρονα βίαιος και κλειστοφοβικός. Η ιστορία, πανταχού παρούσα στο Δύση Ηλίου, αποτελεί μια απειλητική παρουσία που συνεχώς κάνει αισθητή την παρουσία της. Η Βουδαπέστη λίγο πριν τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο είναι μια μητρόπολη, ανταγωνίστρια της λαμπρής Βιέννης, έτοιμη να καεί. Αυτό, ίσως, αποτυπώνει η αρχή της ταινίας με τον πίνακα μιας πόλης που ζει δόξες, αλλά πρόκειται να παραδοθεί στις φλόγες του παράλογου Μεγάλου Πολέμου.

Όπως και στον Σαούλ, στη Δύση Ηλίου η πρωταγωνιστική φιγούρα προχωρά καθοδικά προς ένα δίπολο εσωτερικής ταυτοποίησης και ψαξίματος καθώς πλησιάζει προς την κόλαση. Μια κόλαση που τη θυμίζουν τα ίδια τα ιστορικά γεγονότα που συμβαίνουν ή πρόκειται να συμβούν. Καθώς η πλοκή προχωρά, η ιστορία της ταινίας αποκτά χαωτικά χαρακτηριστικά που μπερδεύουν και αποτελούν, ίσως, το μοναδικό μειονέκτημα της, Διαβάζοντας μια κριτική στο περιοδικό Σινεμά, πολύ εύστοχα γίνεται η αναλογία μεταξύ αυτής της εξέλιξης και του χαώδους φλυναφήματος στο οποίο καταλήγει το Μητέρα του Αρονόφσκι. Βέβαια, ο Νέμες δεν είναι Αρονόφσκι και το προσωπικό του όραμα δεν έχει ακόμη αλλοιωθεί από την ανάγκη να πει τα πάντα μέσα σε μια ταινία. Ευτυχώς για εμάς παραμένει συγκεντρωμένος στην προσωπική αφήγηση με τα τριγύρω από την πρωταγωνίστρια τεκταινόμενα να αποτελούν συχνά μια, σαν μυωπική, ασαφή ακόμη και μη ορατή κατάσταση.

Κάποιοι χαρακτηρίζουν την κάμερα του Δύση Ηλίου ως μια απλή επανάληψη του Σαούλ. Δεν συμφωνώ, τουλάχιστον δεν μπορούμε να το πούμε ακόμη. Βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέρον πως καθώς η ιστορία του Δύση Ηλίου προχωρά, η ταινία διαφοροποιεί τα χαρακτηριστικά της. Αποκτά έντονα στοιχεία ψυχολογικού θρίλερ, όπου ένα από τα βασικά ζητούμενα της πλοκής αμφισβητείται έντονα. Όπως και στον Σαούλ,  ο κεντρικός χαρακτήρας υφίσταται αλλαγές και έντονες πιέσεις. Απλά στη Δύση Ηλίου ο Νέμες αφήνει περισσότερο χώρο σε σεναριακά κλεισίματα του ματιού.

Ας μην είμαστε άδικοι όμως. Δεν είναι εύκολο να επαναληφθεί η ποιότητα του Σαούλ. Αυτή η ταινία αποτέλεσε μια μια ενωμένη γροθιά πολύ σφικτά ενωμένων μεταξύ τους δαχτύλων. Αυτή η γροθιά, όσο το Δύση Ηλίου εξελίσσεται, ανοίγει αφήνοντας τα δάχτυλα να δημιουργήσουν κάποιες νέες συνισταμένες. Πάντα με κοινό παρονομαστή την ανάγκη του σκηνοθέτη να παρουσιάσει το έντονα προσωπικό του όραμα χωρίς περιορισμούς.

Η τελευταία σκηνή της ταινίας φανερώνει (πέρα από το σχόλιο για τις μικρές ασημαντότητες όλων μας) μια έντονη απαισιοδοξία ή, ίσως, ένα σχόλιο για τις κάθε είδους μαζικές συνδηλώσεις των ζωών μας σε όλα τα πεδία. Η ιστορία αλέθει τις ανθρώπινες ζωές και εμείς είμαστε ανίσχυροι να την αντιμετωπίσουμε. Μένει η συνέχεια του 41 ετών σκηνοθέτη για να μας απαντήσει αν προτείνει κάτι ως αντίδραση στο παραπάνω ή αν λειτουργεί ως βαθύτατα απαισιόδοξος. Το Δύση Ηλίου είναι εξαιρετικά δυνατό για να το παραβλέψεις.